Szczegóły dotyczące statusu cudzoziemców nie będących obywatelami UE (obywateli państw trzecich)
Zasadniczo w celu wjazdu do Niemiec i pobytu w Niemczech obywatele państw trzecich muszą posiadać tytuł pobytu. Ustawa o pobycie zawiera zasadniczo dwa różne tytuły pobytu: bezterminowe pozwolenie na osiedlenie i zezwolenie na pobyt wydawane na czas określony. Inne ważne różnice dotyczące pozycji prawnej obywateli państw trzecich wynikają z celu wydania zezwolenia na pobyt.
Uwaga: również wiza jest tytułem pobytu. Pod względem treści – w zależności od powodu pobytu podanego w postępowaniu w sprawie wydania wizy – odpowiada ona rodzajom zezwolenia na pobyt, które zostały objaśnione poniżej. Zasadnicza różnica to fakt, że wiza jest wydawana za granicą przez niemieckie przedstawicielstwo. Dla obywateli większości państw istnieje obowiązek wizowy. Oznacza to, że przed wyjazdem do Niemiec należy zwrócić się do niemieckiego przedstawicielstwa za granicą. We wniosku o wydanie wizy należy poprawnie podać cel pobytu.
Bliższe informacje na temat praktyki wizowej Ministerstwa Spraw Zagranicznych (np. kraje objęte obowiązkiem wizowym) można znaleźć pod adresem 
www.auswaertiges-amt.de, pod hasłem „Einreisebestimmungen“ („Przepisy dotyczące wjazdu“).
Zezwolenie na pobyt jest tytułem pobytu wydawanym na czas określony. W niektórych przypadkach stanowi ono jednak podstawę do pobytu stałego. Oznacza to, że po upływie określonego czasu pobytu i spełnieniu dalszych warunków przysługuje prawo do bezterminowego pozwolenia na osiedlenie. Zezwolenie na pobyt z reguły wydawane jest tylko na pobyt w określonym celu. To, jakie prawa (np. podjęcie działalności zarobkowej, sprowadzenie rodziny, umocnienie pobytu) wiążą się z zezwoleniem na pobyt, w wielu przypadkach jest uzależnione od celu, w którym wydawane jest zezwolenie na pobyt (np. zatrudnienie, studia, przyznanie statusu uchodźcy, tymczasowa ochrona itp.).
Działalność zarobkowa
Zasadniczo zezwolenie na pobyt uprawnia do wykonywania działalności zarobkowej (zatrudnienie lub własna działalność) tylko wówczas, gdy zostało to wyraźnie przewidziane w zezwoleniu na pobyt. W odniesieniu do osób zatrudnianych obowiązuje zasadniczo następująca procedura: urząd ds. cudzoziemców sprawdza, czy są spełnione ogólne warunki prawa o cudzoziemcach wymagane do wydania zezwolenia na pobyt. Jeśli warunki te zostały spełnione, urząd ds. cudzoziemców stara się o zgodę Federalnej Agencji Pracy na podjęcie zatrudnienia. Zgoda taka wydawana jest zasadniczo tylko wówczas, jeśli na danym stanowisku pracy nie można zatrudnić Niemca, obywatela UE lub innego pracobiorcy posiadającego prawo do uprzywilejowanego zatrudnienia (obywatele państw trzecich przebywający w Niemczech od dłuższego czasu) (zasada pierwszeństwa). Dostęp do rynku pracy identyczny z dostępem, jaki mają Niemcy i obywatele UE, możliwy jest po upływie określonych terminów.
Uwaga: w odniesieniu do tureckich pracobiorców i członków ich rodzin przebywających legalnie w Niemczech, przy wydawaniu pozwolenia na pracę obowiązują specjalne korzystne regulacje. I tak np. już po czteroletnim zatrudnieniu u tego samego pracodawcy, pracownicy ci mają dostęp do wszystkich dziedzin zatrudnienia.
Uwaga: z reguły zezwolenie na pobyt przedłużane jest tylko po złożeniu odpowiedniego wniosku, lub przekształcane jest w bezterminowe pozwolenie na osiedlenie. Wniosek należy złożyć we właściwym czasie, najlepiej, jeszcze przed upływem terminu, na jaki wydano zezwolenie na pobyt. W żadnym wypadku nie powinno się składać wniosku dopiero po upływie okresu ważności, gdyż prowadzi to z czysto formalnych przyczyn do nielegalnego pobytu, co może pociągnąć za sobą wiele nieprzyjemności i utratę praw!!! Jeśli np. ostatnim dniem ważności zezwolenia na pobyt jest 18.2., to wniosek o przedłużenie powinien być złożony najpóźniej w tym dniu (18.2.), a najlepiej wcześniej!
Pozwolenie na osiedlenie jest w zasadzie zabezpieczeniem pobytu. Jest ono nieograniczone pod względem czasu i przestrzeni i uprawnia do podjęcia działalności zarobkowej bez dalszego postępowania w celu uzyskania zgody Federalnej Agencji Pracy. Posiadając ten tytuł pobytu można właściwie przyjąć każdą posadę (wyjątki istnieją tylko w odniesieniu do niewielu zawodów, w szczególności z dziedziny medycyny, np. lekarze, oraz do statusu urzędnika państwowego).
Dlatego wniosek o pozwolenie na osiedlenie powinien być złożony, jak tylko zostaną spełnione określone warunki.
W większości przypadków pozwolenie na osiedlenie nie jest wydawane od razu. Wyjątki istnieją np. dla osób o wysokich kwalifikacjach. Pozwolenie na osiedlenie bezpośrednio po przybyciu do Niemiec uzyskują również osoby, które zostają przyjęte do Republiki Federalnej Niemiec ze względu na szczególne interesy polityczne (np. Żydzi z byłego Związku Radzieckiego). Wszystkie inne grupy mogą uzyskać pozwolenie na osiedlenie w zasadzie dopiero po upływie określonego czasu pobytu. W zależności od celu, w którym wydano zezwolenie na pobyt, po spełnieniu dalszych wymagań można uzyskać prawo do otrzymania pozwolenia na osiedlenie.
Z reguły, aby otrzymać pozwolenie na osiedlenie, muszą być spełnione następujące warunki:
- posiadanie zezwolenia na pobyt od pięciu lat
- zatrudnienie objęte ubezpieczeniem społecznym od pięciu lat
- zapewnione utrzymanie
- mieszkanie o wystarczającej powierzchni dla Państwa i Państwa rodziny
- wystarczająca znajomość niemieckiego
- podstawowa znajomość niemieckiego porządku prawnego i społecznego
W przypadku małżeństw wystarczy, jeśli jeden z małżonków spełnia wymaganie zatrudnienia objętego ubezpieczeniem społecznym. W odniesieniu do dzieci istnieją dalekoidące przepisy wyjątkowe. Zasadniczo mają one prawo do uzyskania pozwolenia na osiedlenie, jeśli w momencie ukończenia 16-tego roku życia od pięciu lat posiadają zezwolenie na pobyt. Szczególne regulacje w zakresie wydawania pozwolenia na osiedlenie obowiązują również w stosunku do osób uznanych za uchodźców. Osoby te mogą otrzymać pozwolenie na osiedlenie z reguły już po trzech latach.
Wskazówka: Przy przedłużaniu Państwa zezwolenia na pobyt powinniście porozmawiać Państwo z urzędnikiem o tym, jakie wymagania musicie Państwo jeszcze spełnić, aby uzyskać pozwolenie na osiedlenie.
Uwaga: Nawet, jeśli posiadacie Państwo zezwolenie na pobyt lub pozwolenie na osiedlenie, pobyt za granicą może doprowadzić do utraty prawa pobytu w Niemczech. Naturalnie nie każdy urlop lub odwiedziny za granicą prowadzą do utraty prawa pobytu. Lecz jeśli dana osoba wyjeżdża za granicę i widoczne jest, że nie będzie to tylko pobyt przejściowy (np. osoba ta rezygnuje ze swojego mieszkania w Niemczech), to jej pozwolenie na osiedlenie wygasa z reguły natychmiast i automatycznie wraz z chwilą wyjazdu. Problemy mogą pojawić się nawet, jeśli podróż za granicę będzie miała charakter przejściowy. Jeśli będziecie Państwo przebywać za granicą dłużej niż sześć miesięcy, to zasadniczo zezwolenie na pobyt lub pozwolenie na osiedlenie również wygasa automatycznie. Dlatego przed dłuższym pobytem za granicą powinniście Państwo porozmawiać z urzędem ds. cudzoziemców. Istnieją ustawowe wyjątki od ścisłych regulacji dotyczących wygaśnięcia praw (np. regulacje dotyczące służby wojskowej oraz regulacje dla emerytów), a urząd ds. cudzoziemców może w konkretnych przypadkach również dopuścić inne wyjątki.
Istnieją różne tytuły pobytu, których udziela się w przypadku zamiaru podjęcia działalności zarobkowej (zatrudnienie lub własna działalność). Który z tytułów pobytu wchodzi w grę w Państwa przypadku i jakie warunki muszą być przy tym spełnione, zależy głównie od rodzaju działalności zarobkowej, który chcecie Państwo podjąć. Rozróżnia się przy tym pomiędzy zatrudnieniem nie wymagającym wykwalifikowanego wykształcenia zawodowego, zatrudnieniem wymagającym kwalifikacji, zatrudnieniem wymagającym wysokich kwalifikacji i własną działalnością.
Zatrudnienie nie wymagające kwalifikacji
Zezwolenie na pobyt w celu podjęcia zatrudnienia nie wymagającego kwalifikacji zawodowych jest zasadniczo wykluczone. Zezwolenie takie może być wydane tylko w wyjątkowych przypadkach, jeśli jest to przewidziane przez porozumienie międzypaństwowe lub jest dopuszczone przez szczególny akt prawny.
Zatrudnienie wymagające kwalifikacji
Zatrudnienie cudzoziemców posiadających kwalifikacje zawodowe może być dozwolone dla określonych grup zawodowych. To, o jakie grupy zawodowe chodzi, jest określane przez rozporządzenie. W uzasadnionych pojedynczych przypadkach zezwolenie na pobyt można wydać także w celu podjęcia zatrudnienia wymagającego kwalifikacji, jeśli wymaga tego interes publiczny.
Zatrudnienie wymagające wysokich kwalifikacji
W szczególnych przypadkach osoby zatrudnione posiadające wysokie kwalifikacje mogą od razu otrzymać pozwolenie na osiedlenie. Warunkiem tego jest m.in. konkretna oferta pracy i zgoda Federalnej Agencji Pracy. Za osoby posiadające wysokie kwalifikacje uznawani są w szczególności naukowcy posiadający szczególną wiedzę specjalistyczną, nauczyciele lub pracownicy naukowi pełniący specjalne funkcje. Pod pojęcie to mogą podlegać również specjaliści i pracownicy na stanowiskach kierowniczych, którzy otrzymują wynagrodzenie przekraczające ustalony próg minimalny (dwukrotność podstawy wymiaru składek na ustawowe ubezpieczenie chorobowe, ok. 4000 euro).
Własna działalność
W celu wykonywania własnej działalności gospodarczej można uzyskać zezwolenie na pobyt. Warunkiem tego jest spełnienie określonych warunków mających zagwarantować, że działalność ta będzie miała pozytywne skutki dla niemieckiej gospodarki. W przypadku inwestycji o minimalnej wartości 1 miliona euro oraz stworzeniu dziesięciu miejsc pracy warunki te uznaje się z reguły za spełnione. Jeśli suma inwestycji lub liczba miejsc pracy jest niższa, spełnienie warunków sprawdza się na podstawie szans powodzenia pomysłu na działalność, wysokości włożonego kapitału, doświadczeń cudzoziemca jako przedsiębiorcy włączając w to m.in. urzędy sprawujące nadzór nad prowadzeniem działalności gospodarczej i izby zawodowe. Cudzoziemcy w wieku ponad 45 lat, którzy chcą uzyskać zezwolenie na pobyt, powinni dysponować odpowiednim zabezpieczeniem starości.
Najpierw zezwolenie na pobyt udzielane jest na maksimum trzy lata. Jeśli udało się skutecznie zrealizować planowaną działalność, to, odbiegając od zwykłych warunków, już po trzech latach można uzyskać pozwolenie na osiedlenie.
Zezwolenie na pobyt można udzielić cudzoziemcowi w celu odbycia studiów lub ubiegania się o miejsce na uczelni. Okres pobytu cudzoziemca jako kandydata na studia może wynosić maksimum dziewięć miesięcy. Osoba, która została przyjęta na studia, może na okres dwóch lat otrzymać zezwolenie na pobyt, które zazwyczaj jest przedłużane do końca studiów. W czasie studiów studenci mogą w ciągu roku przepracować do 90 pełnych dni lub przez 180 dni pracować pół dnia. Ponadto możliwa jest także dodatkowa praca studenta na uczelni. Po uwieńczonym sukcesem ukończeniu studiów zezwolenie na pobyt może zostać przedłużone maksymalnie o rok, w celu poszukiwania miejsca pracy. Aby jednak uzyskać zezwolenie na pobyt w celu podjęcia zatrudnienia, miejsce pracy musi być odpowiednie do ukończonych studiów i musi istnieć możliwość zatrudnienia cudzoziemców na tym stanowisku (z reguły wystarczy, jeśli na danym stanowisku nie można zatrudnić Niemca lub innego cudzoziemca posiadającego prawo do uprzywilejowanego zatrudnienia, szczególnie obywatela UE).
Informacje dla zagranicznych studentów lub osób zainteresowanych studiowaniem oferuje Niemiecka Akademicka Służba Wymiany (der Deutsche Akademische Austauschdienst (DAAD)) pod adresem www.daad.de lub portal www.campus-germany.de. Zob. również rozdział 
Kształcenie i podnoszenie kwalifikacji.
Pobyt w celu kształcenia i podnoszenia kwalifikacji
Zezwolenie na pobyt może zostać wydane również w celu kształcenia w zakładzie lub podnoszenia kwalifikacji. Warunkiem jest zasadniczo zgoda Federalnej Agencji Pracy, jeśli szczególne akty prawne lub porozumienia międzypaństwowe nie przewidują innych regulacji.
Także regulacje dotyczące sprowadzenia rodziny przez obywateli państw trzecich (odnośnie sprowadzenia rodziny przez obywateli UE korzystających z prawa wolności przesiedlania się zob. poniżej) są bardzo zróżnicowane. Chodzi w szczególności o rodzaj tytułu pobytu osoby, do której ma dołączyć rodzina.
To, czy dołączający członkowie rodzin uzyskają prawo do podjęcia działalności zarobkowej w Niemczech, zależy zasadniczo od tego, czy prawo takie posiada członek rodziny, do którego dołącza rodzina. W odniesieniu do dołączających członków rodziny obowiązują w tym zakresie takie same prawa, lecz także te same ograniczenia (np. wyłącznie drugorzędny dostęp do rynku pracy).
W przypadku dołączenia rodziny do tych obywateli państw trzecich zazwyczaj musi być spełnionych kilka ogólnych wymagań (np. mieszkanie odpowiedniej wielkości i zabezpieczenie utrzymania przez obywatela państwa trzeciego żyjącego w Niemczech). Wyjątki można poczynić np. w przypadku osób uznanych za uchodźców (osoby uprawnione do azylu i uchodźcy według Konwencji Genewskiej dotyczącej uchodźców), ponieważ dla tych osób połączenie z rodziną z reguły możliwe jest tylko w Niemczech. Ponadto w zależności od osoby, która ma dołączyć, obowiązują różne warunki:
Do kręgu osób zasadniczo uprawnionych do dołączenia do rodziny należą: małżonek (poniżej a), dzieci danej osoby (poniżej b) oraz w poszczególnych przypadkach również inni krewni (poniżej c).
- a) Zgodnie z prawem, małżonek może dołączyć wówczas, gdy współmałżonek żyjący w Niemczech ma już pozwolenie na osiedlenie; w niektórych przypadkach już wówczas, kiedy posiada on zezwolenie na pobyt. W przypadku tej ostatniej grupy (zezwolenie na pobyt) prawo to istnieje tylko wówczas, gdy dana osoba została uznana za uchodźcę lub zezwolenie na pobyt posiada od pięciu lat lub też, jeśli małżeństwo trwało już w momencie wjazdu obywatela państwa trzeciego i przewiduje się, że okres jego pobytu będzie trwał ponad rok. W przypadkach, w których nie spełniono powyższych warunków (np. małżeństwo zostało zawarte dopiero po wjeździe), urząd ma swobodę w podjęciu decyzji, czy wyrazić zgodę na dołączenie małżonka, czy też nie.
- b) Dzieci do 16 roku życia mają prawo dołączyć do rodziny, jeśli oboje rodzice lub rodzic sprawujący samodzielnie opiekę nad dzieckiem posiada zezwolenie na pobyt lub pozwolenie na osiedlenie. W przypadku nieletnich dzieci powyżej 16 roku życia prawo do dołączenia do rodziny istnieje wówczas, jeśli znają one język niemiecki lub też wydaje się bardzo prawdopodobnym, że zaadaptują się do warunków życia w Niemczech. To samo obowiązuje wówczas, jeśli dziecko przenosi się do Niemiec wraz z rodzicami lub rodzicem sprawującym samodzielne opiekę i oboje rodzice lub rodzic sprawujący samodzielnie opiekę posiada zezwolenie na pobyt lub pozwolenie na osiedlenie. Nieletnie dzieci osób uznanych za uchodźców posiadają prawo dołączenia do rodziny do 18 roku życia. W przypadku nieletnich dzieci, nie spełniających wymienionych warunków, urzędy ds. cudzoziemców mają pewną swobodę w podejmowaniu decyzji. W tych wypadkach na sprowadzenie rodziny można wyrazić zgodę tylko wówczas, jeśli jest to konieczne, by uniknąć szczególnie trudnych sytuacji.
- c) Również inni członkowie rodziny – np. pełnoletnie dzieci lub dziadkowie – mogą w wyjątkowych przypadkach dołączyć do swojej rodziny. Jest to jednak możliwe po spełnieniu bardzo rygorystycznych wymagań. Musi chodzić o „nadzwyczajnie szczególną sytuację“. Może być to sytuacja, w której jedna ze stron (członkowie rodziny żyjący w Niemczech lub za granicą), np. z powodu choroby lub ze względu na podeszły wiek, zdana jest na opiekę rodziny.
Uwaga odnośnie hasła „partnerstwo życiowe“: w Niemczech osoby tej samej płci mogą zawrzeć partnerstwo życiowe. Zagraniczni partnerzy takiego partnerstwa życiowego mają zasadniczo takie same prawa do dołączenia jak małżonkowie.
Uwaga: W przypadku sprowadzenia rodziny przez obywateli niemieckich obowiązują korzystniejsze przepisy. Np. dzieci będące obywatelami państw trzecich mają prawo dołączenia do rodziny do uzyskania pełnoletności. Również brak zabezpieczenia utrzymania z reguły nie jest powodem, by zakazać sprowadzenia rodziny, ponieważ członkowi rodziny, żyjącemu w Niemczech nie można i nie powinno się proponować życia za granicą.
Uwaga: W odniesieniu do osób uznanych za uchodźców (osoby uprawnione do azylu i uchodźcy według Konwencji Genewskiej dotyczącej uchodźców) obowiązują częściowo ważne przywileje (np. nie jest bezwzględnie konieczne zabezpieczenie utrzymania). Natomiast w odniesieniu do osób, które otrzymują zezwolenie na pobyt z innych powodów humanitarnych lub natury prawa międzynarodowego, po części w kwestii sprowadzenia rodziny obowiązują już istotne ograniczenia. Są to jednak zbyt kompleksowe zasady, aby móc przedstawić je tutaj szczegółowo.
Uwaga do hasła „samodzielne prawo pobytu“: niektóre małżeństwa rozpadają się z powodu kłótni między małżonkami lub nawet z powodu stosowania przemocy. Wcześniej w wielu przypadkach istniał tu zasadniczy problem, ponieważ przy przedłużaniu zezwolenia na pobyt musiały być spełnione te same warunki, co w przypadku wydawania takiego zezwolenia. Jeśli więc dana osoba nie miała jeszcze statusu bezterminowego pobytu (dzisiaj: pozwolenie na osiedlenie), mogło się zdarzyć, że urząd ds. cudzoziemców odmawiał przedłużenia zezwolenia na pobyt, ponieważ małżonkowie rozstali się. Następstwo takie wydało się ustawodawcy zbyt surowe. Dlatego też w przypadku rozstania się małżonków zasadniczo przedłuża się zezwolenie na pobyt, jeśli wspólnota małżeńska trwała w Niemczech dwa lata. Jeśli małżonkowie rozstają się wcześniej, to w szczególnie trudnych wypadkach urząd ds. cudzoziemców mimo to przyzna samodzielne prawo pobytu. Ustawodawca wyszedł z założenia, że takie szczególne sytuacje mogą zachodzić np. w przypadku kobiet, które chcą się rozstać z mężami stosującymi przemoc.
Sytuacja, w której krewni, przyjaciele i znajomi z zagranicy chcą złożyć wizytę w Niemczech, nie podlega pod regulacje dotyczące sprowadzenia rodziny. W tej sytuacji obywatele państw trzecich objęci są obowiązkiem wizowym, nawet jeśli chcą przebywać w Niemczech przez krótki czas. Oznacza to, że osoby odwiedzające muszą w takim wypadku złożyć w zagranicznym przedstawicielstwie Niemiec wniosek o płatną wizę. Zagraniczne przedstawicielstwo Niemiec ma względnie dużą swobodę przy podejmowaniu decyzji o wydaniu wizy. Oczywiście przy decydowaniu o wizie zostaną uwzględnione związki rodzinne i dlatego też w przypadku bliskich krewnych decyzja najczęściej jest pozytywna. W każdym bądź razie, aby decyzja była pozytywna, wymagane jest, by osoby odwiedzające miały zapewnione utrzymanie w Niemczech. Zazwyczaj można to wykazać w ten sposób, że odwiedzana osoba w Niemczech, złoży w miejscowym urzędzie ds. cudzoziemców oświadczenie, iż zapewni utrzymanie w czasie pobytu (oświadczenie zobowiązujące). Za sprawdzenie tego oświadczenia urząd ds. cudzoziemców zazwyczaj pobiera osobną opłatę.
Uwaga: Bliższe informacje na temat praktyki wizowej Ministerstwa Spraw Zagranicznych (np. kraje objęte obowiązkiem wizowym) można znaleźć pod adresem www.auswaertiges-amt.de pod hasłem „Einreisebestimmungen“ („przepisy dotyczące wjazdu“).
Drukowanie: